– Prof. dr hab. Gabriel ŁapanowskiInstytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach
Szrotówek kasztanowcowiaczek jest motylem z rodziny kibitnikowatych (Gracillaridae), który został opisany w 1985 roku przez Deschka i Dimić w Macedonii, gdzie został odkryty na kasztanowcu białym rosnącym nad jeziorem Ohrydzkim. W Polsce uszkodzone liście kasztanowca białego przez larwy tego motyla zaobserwowano po raz pierwszy na początku lipca 1998 roku w Ogrodzie Botanicznym w Wojsławicach k/Wrocławia (Łabanowski i Soika 1998).
Masowy pojaw tego motyla i silne uszkodzenie drzew w południowych rejonach kraju, między innymi w rejonie Cieszyna, Pszczyny i Raciborza obserwowano w 1999 roku (Ćwiklińska i Ćwikliński 2001), a pierwsze uszkodzenia liści kasztanowca białego w Słubicach zaobserwowano w 2001 roku. Obecnie występuje powszechnie w całej Polsce w dość dużym nasileniu, powodując brązowienie i przedwczesne opadanie liści. W 2002 roku nasilenie szkodnika było wyjątkowo duże, a panująca susza spowodowała, że już we wrześniu nastąpiło wypuszczanie liści z pąków śpiących na wierzchołkach pędów i pojawienie się licznych kwiatostanów. Taka sytuacja stwarza niebezpieczeństwo częściowego przemarznięcia pędów wierzchołkowych, a nawet całych konarów drzew.
Od 1992 roku szrotówek kasztanowcowiaczek jest plagą w prawie wszystkich krajach Europy, a w 2002 roku odnotowano go także po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii i na Ukrainie. O jego dużym zagrożeniu dla kasztanowca białego w Europie świadczy fakt, że w styczniu 2001 roku z inicjatywy Unii Europejskiej stworzono specjalny program badawczy pod nazwą „CONTROCAM” (Control of Cameraria), w obrębie którego współpracują naukowcy z 8 instytutów badawczych (Francja – INRA, Niemcy – TUMUC, Czechy – CSIOCB, Szwajcaria – CABI i UBERN, Austria – UBW, Włochy – UTRS i Grecja -TEIK). Celem programu jest opracowanie agrotechnicznych i biologicznych metod zwalczania szrotówka, ale póki co naukowcy pracują nad takimi zagadnieniami badawczymi jak: ustalenie zakresu roślin żywicielskich, szybkość i czynniki warunkujące rozprzestrzenianie się, wykorzystanie feromonu płciowego do wykrywania i określania liczebności motyli, określenie składu gatunkowego i nasilenia drapieżców i pasożytów, ustalenie warunków potrzebnych do rozwoju poszczególnych stadiów rozwojowych i zimowania itp. Wyniki uzyskane w ramach programu „CONTROCAM” były prezentowane na Europejskim Kongresie Entomologicznym w Thessalonikach (7-13.10.2002) i wywnioskować można z nich tyle, że do praktycznych zaleceń zwalczania szrotówka kasztanowcowiaczka jest jeszcze daleka droga.
Rozpoznanie szkodnika
Motyle mają długość 2,8-3,8 mm, ich skrzydła przednie są barwy czerwonozłotoochrowej z białymi przepaskami, czarno obrzeżonymi, czułki są nitkowate, prawie tak długie jak ciało. Jaja są płaskie, owalne, długości 0,2-0,4 mm, barwy białej. Larwy przechodzą cztery stadia rozwojowe, długość larw I stadium wynosi 0,4-0,5 mm, a ostatniego osiąga 3,5-4,5 mm. Poczwarki są brązowe, długości 3,5-5 mm umieszczone w jedwabistym kokonie, stąd w części przedniej mają spiczastą ostrogę do przebijania kokonu i skórki liścia.
Rośliny żywicielskie
Szrotówek kasztanowcowiaczek wyraźnie preferuje kasztanowca białego (Aesculus hippocastanum), w znacznie mniejszym stopniu uszkadza liście kasztanowca krwistego (A. pavia), kasztanowca żółtego (A. flava) i kasztanowca czerwonego (A. xcarnea), a nie rozwija się zupełnie w liściach kasztanowca drobnokwiatowego (A. parviflora), kasztanowca gładkiego (A. glabra) i Aesculus indica. W Austrii obserwowano również małe miny na klonie, jaworze (Acer pseudoplatanus) i klonie zwyczajnym (A. platanoides), ale nie są to typowe rośliny żywicielskie dla tego owada.
Rozprzestrzenianie się szkodnika
W ciągu sześciu lat od wykrycia szrotówek kasztanowcowiaczek rozprzestrzenił się w całej Macedonii i Serbii. W 1989 roku jego pojawienie notowano w Chorwacji – w pobliżu Zagrzebia, w Austrii – w pobliżu Linzu i w Bułgarii koło Sofii. Na Węgrzech po raz pierwszy zauważono szrotówka w 1993 roku w pobliżu granicy austriackiej i w Czechach w południowej części Moraw. W Niemczech pierwsze uszkodzone drzewa odnotowano w 1996 roku w południowo wschodniej Bawarii i w pobliżu Drezna, a we Włoszech owad ten jest obserwowany od 1992 roku, we Francji od 1998 roku, w Holandii i w Turcji od 1999 roku, a w Wielkiej Brytanii po raz pierwszy zanotowano go w 2002 roku. Mechanizmy rozprzestrzeniania się szrotówka są dwa: na krótką odległość przez wiatr, na długi dystans przez środki transportu, przy czym o szybkości przemieszczania decyduje zagęszczenie drzew kasztanowca.
Rodzaj uszkodzeń
Szrotówek kasztanowcowiaczek zasiedla zarówno stare, jak i młode drzewa kasztanowca białego, głównie przy ulicach i w parkach miast, a także wzdłuż dróg. Gąsienice I stadium zjadają górną warstwę komórek miękiszowych liścia, tworząc mały, okrągły chodnik o średnicy 1-3 mm tzw. minę. Gąsienice III stadium żerowisko silnie powiększają, a mina larwy IV stadium zajmuje powierzchnię 4-8 cm2 pomiędzy nerwami bocznymi i osiąga długość 3-4 cm. Pierwsze miny na liściach pojawiają się w połowie maja, a całkowite zniszczenie liści przez gąsienice II pokolenia ma miejsce już w sierpniu. Na jednym liściu może być ponad 200 min, a na pojedynczym listku do 50 min. Szkodliwość szrotówka polega na zmniejszeniu powierzchni asymilacyjnej liści, czego wynikiem jest skrócenie przyrostów pędów i zmniejszenie wielkości owoców lub całkowity brak owocowania. Prawdopodobnie krótkotrwała defoliacja drzew nie będzie powodem ich zamierania, ale wczesne pozbawienie drzew liści przez kolejne kilka lat może do tego doprowadzić. Przyspieszenie opadanie liści o 1-1,5 miesiąca następuje wówczas, jeżeli drzewo utraci więcej niż 90% powierzchni asymilacyjnej.
Zarys biologii
W Europie Środkowej w ciągu roku rozwiją się 3-4 pokolenia, w Polsce obserwuje się trzy pokolenia, które zachodzą na siebie. Zimują poczwarki otoczone kokonem w opadłych liściach, z których w ostatnim tygodniu kwietnia lub pierwszym tygodniu maja wychodzą pierwsze motyle. Lot motyli trwa w zależności od warunków pogody 2-3 tygodnie, a największe nasilenie liczebności motyli pokolenia zimującego występuje na początku maja, co przypada na główny okres kwitnienia kasztanowców. Motyle I pokolenia najliczniej pojawiają się pod koniec czerwca, motyle II pokolenia na początku sierpnia, zaś od połowy września obserwuje się już motyle III pokolenia. Motyle wszystkich pokoleń przesiadują masowo na pniach starszych drzew są jednak aktywne w godzinach pomiędzy 6 a 13, a największa liczba kopulacji odbywa się w godzinach pomiędzy 9 a 11 rano. Samice składają jaja na górną stronę liści pojedynczo, najczęściej obok nerwów bocznych, rzadziej w pobliżu nerwu głównego. Jedna samica składa w ciągu życia od 20-30 jaj, a na jednym liściu może znajdować się do 65 jaj. Rozwój embrionalny jaja trwa 2-3 tygodnie. Okres żerowania gąsienic I pokolenia trwa od połowy maja do połowy lub końca czerwca. Przepoczwarczenie następuje w połowie czerwca i trwa 2 lub nawet 3 tygodnie. Motyle II pokolenia występują w lipcu, a często nawet do połowy sierpnia. Okres żerowania gąsienic tego pokolenia ma miejsce w sierpniu, a przy zimnej pogodzie do połowy września. Część gąsienic tego pokolenia zapada w stan spoczynku tzw. diapauzę. Motyle III pokolenia są aktywne we wrześniu, a gąsienice żerują w październiku, a następnie zimują. Okres żerowania larw trwa przeciętnie 4 tygodnie. Stadium poczwarki trwa około 2 tygodnie, ale ostatniego pokolenia przynajmniej 6 miesięcy ze względu na zimę. Poczwarki zimujące są bardzo odporne na niskie temperatury i wytrzymują w lutym temperaturę -23°C, a w marcu -19,5°C.
Czynniki biologicznego zwalczania
Naturalne pasożytowanie gąsienic szrotówka jest bardzo niskie i wynosi w I i II pokoleniu około 0,2%, w III pokoleniu blisko 3,2%, w IV pokoleniu dochodzi do 7% i w V pokoleniu niecałe 5,6%. Duży procent pasożytowania obserwuje się tylko w miejscach, gdzie szrotówek występuje dłużej niż 10 lat. Gąsienice są niszczone przez 20 różnych gatunków pasożytów, ale głównie z rodziny Eulophidae. Najczęściej spotykanymi pasożytami są: Phigalio pectinicornis, Phigalio agraules, P soemius, Hemjptarsenus dropion, Chrysocharis pentheus, Baryscapus sp., Sympiesis sereicornis, Minotetrastichus ecus, Pteromalus sp. Czynnikiem ograniczającym efektywne niszczenie szrotówka przez pasożyty jest ich samowyniszczanie się np. pasożyt jednego gatunku – Phigalio agraules pasożytuje na pasożycie innego gatunku Minotetrastichus frontalis, lub też pasożyt gatunku Minotetrastichus frontalis pasożytuje na pasożycie na larwach swego co prowadzi do samozagłady. Znane są dwa gatunki pasożytów poczwarek szrotówka: ektopasożyt – Minotetrastichus frontalis i endopasożyt Pediobius saulius. Poza pasożytami niewielką rolę w biologicznym zwalczaniu odgrywają ptaki, a głównie trzy gatunki sikorek. Jednak niszczą one zaledwie około 3% gąsienic, a czynnikiem ograniczającym ich drapieżnictwo jest zbyt niskie zagęszczenie. Mrówki, drapieżne owady i pająki nie mają żadnego znaczenia w zmniejszaniu liczebności szrotówka.
Zwalczanie chemiczne
Do zwalczania gąsienic w formie opryskiwania drzew używane są preparaty z grupy inhibitorów biosyntezy chityny np. Alsystin (triflumuuron) i Dimilin (diflubenzuron), którymi niszczono 98-100% gąsienic w zależności od liczby zabiegów. Preparat z grupy juwenoidów – Insegar (fenoksykarb) wykazywał niższą skuteczność. Podobnie na Węgrzech zadowalające zwalczanie I i II pokolenia gąsienic uzyskano opryskując drzewa na początku lotu motyli preparatem z grupy inhibitorów biosyntezy chityny – Nomolt 15 SC (teflubenzuron). Jednak ze względu na zanieczyszczenie środowiska i możliwość zatrucia ludzi w terenach zurbanizowanych zamiast opryskiwania prowadzi się aplikację preparatów układowych bezpośrednio do pnia tzw. mikroiniekcję. Polega ona na wywierceniu otworów w pniu na wysokości około 1 m, o średnicy 8 mm i na głębokość 5 cm, a następnie wpuszczeniu do nich preparatu wyposażonego w odpowiedni nośnik, który gwarantuje równomierne jego rozprowadzenie po całym drzewie i nie powoduje fitotoksyczności. We Włoszech uzyskano pozytywne wyniki zwalczania szrotówka kasztanowcowiaczka po zastosowaniu abamektyny i imidachlopridu, ale skuteczność w dużym stopniu zależała także od czasu aplikacji. W Polsce pierwsze doświadczenia nad zwalczaniem szrotówka kasztanowcowiaczka metodą mikroiniekcji założono w Skierniewicach 26 lipca 2000 roku stosując kapsuły firmy Mauget pod nazwą Imicide zawierające 10% imidachlopridu i dwa różne nośniki. Obserwacje dokonane po roku od aplikacji (23 sierpnia 2001) wskazały, że na drzewach traktowanych średnia liczba min/liść była w zależności od nośnika od prawie 6 do ponad 11 razy niższa niż na drzewach kontrolnych. Dalsze badania przeprowadzone w latach 2001-2002 w Skierniewicach i we Wrocławiu nad aplikacją różnych formulacji imidachlopridu metodą mikroiniekcji w celu uniknięcia uszkodzenia drzew kasztanowca białego przez szrotówka zakończyły się powodzeniem. Na ich podstawie ustalono optymalny termin stosowania preparatu, który chroni drzewa przed inwazją szkodnika.
Zwalczanie szrotówka innymi metodami niż chemicznie
Najprostszą metodą ograniczającą występowanie szkodnika jest zbieranie opadłych liści i natychmiastowe ich niszczenie, aby nie dopuścić do wylotu motyli. Liście wraz z larwami szkodnika można niszczyć przez spalenie lub w dłuższym czasie przez ich kompostowanie w pryzmie przykrytej ziemią lub folią, gdzie temperatura musi osiągnąć ponad 40°C. Przyszłościowym rozwiązaniem zwalczania samców szrotówka może być wykorzystanie feromonu płciowego samicy, który został zidentyfikowany jako (8E, 10Z) – tetradeca-8, 10-dienal przez Ales Svatosa z Pragi w 1999 roku. Uruchomienie przemysłowej produkcji atraktantu płciowego daje trzy możliwości zwalczania szrotówka kasztanowcowiaczka: masowe wyłapywanie samców na pułapki lub opaski lepowe nasycone atraktantem, niedopuszczenie do kopulacji przez dezorientację samców rozproszonym atraktantem, oraz nanoszenie kropli płynu zawierającego feromon i truciznę, która zwabiałby, a następnie uśmiercała samce.
Literatura:
Ćwikliński L., Ćwiklińska J. (2001): Nieco więcej o szrotówku kasztanowcowiaczku. Ochrona Roślin, 5/6. 10-12. Łabanowski G., Soika G. (1998): Szrotówek kasztanowcowiaczek zagraża kasztanowcom w Polsce. Ochrona Roślin, 12:12.
Więcej o Programie Ochrony Kasztanowców:
https://www.pomozmykasztanowcom.pl/index.php/page/jakpomoc